گسترش روابط اقتصادی با کشورهایی نظیر روسیه و چین که از آن به‌عنوان سیاست نگاه به‌شرق یاد می‌شود در سال‌های گذشته در ایران بسیار موردبحث قرار گرفته‌است. در مورد روسیه، توسعه این روابط پس از وقوع بحران اوکراین جدی‌‌‌‌‌تر پیگیری شد و اشتیاق طرف روس نیز برای گسترش روابط تجاری با ایران بیشتر شد. در آخرین تحولات تجاری میان دو کشور هیاتی ایرانی به ریاست جواد اوجی، وزیر نفت، در کمیسیون مشترک ایران و روسیه به مسکو رفت. در این سفر که بیش از ۵۰ نفر از کارشناسان و مدیران ایرانی و بیش از ۱۵۰ نفر از بخش‌های دولتی و خصوصی روسیه حضور داشتند، ۴تفاهم‌نامه با طرف روسی به امضا رسید. به گفته او بیش از ۴میلیارد دلار قرارداد با شرکت‌های بزرگ روسی برای توسعه میدان‌‌‌‌‌های نفت و گاز ایران نیز اجرایی شده‌است.
از دستاوردهای دیگر شانزدهمین کمیسیون مشترک اقتصادی ایران-روسیه برقراری همکاری‌های بانکی و پذیرش متقابل نظام استاندارد دو کشور برای تبادل محصولات کشاورزی است. جواد اوجی، همچنین از انجام مذاکره برای همکاری در زمینه‌‌‌‌‌های بهداشت و سلامت، امضای تفاهم‌نامه‌‌‌‌‌های اخذ وام برای برقی‌سازی پروژه خط ریلی اینچه‌برون-گرمسار و اجرای پروژه‌‌‌‌‌های ای‌‌‌‌‌پی‌‌‌‌‌سی خطوط لوله انتقال فرآورده با طرف روسی سخن گفت. الکساندر نواک، معاون نخست‌‌‌‌‌وزیر روسیه نیز درباره گسترش تجارت میان ایران و روسیه اظهارنظر کرد. دستیابی به توافق‌نامه تجارت آزاد با اورسیا موضوعی است که الکساندر نوواک در حاشیه بر‌گزاری شانزدهمین کمیسیون مشترک به آن اشاره کرد و گفت: ما برای برداشتن موانع مرزی با کشورهای ثالث، گفت‌وگو و برای برطرف کردن همه موانع کنونی در راه گسترش روابط بازرگانی دوجانبه و دستیابی به توافق‌نامه‌ای درباره ایجاد منطقه آزاد بازرگانی میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در آینده نزدیک، توافق کرده‌‌‌‌‌ایم. به گفته نوواک گردش بازرگانی میان روسیه و ایران در هشت‌ماه گذشته سال‌جاری با ۴/ ۳۶درصد افزایش به ۳میلیارد و ۳۰۰میلیون دلار رسیده و با توجه به افزایش این رقم با سرعت بی‌سابقه، او بر این باور است که این رقم به‌زودی به چهار‌میلیارد دلار برسد. آینده روابط اقتصادی ایران با همسایه شمالی به کجا خواهد رسید؟
تجارت با روسیه در ۵ سناریو
دنیای‌اقتصاد : روابط ایران و روسیه تاریخی پردامنه و پر فراز و نشیب دارد، اما نزدیکی جغرافیایی و نیاز ژئوپلیتیکی روسیه به ایران در برهه‌‌‌‌‌های گوناگون همواره حافظ سطح بالای روابط سیاسی بوده؛ حال آنکه حجم مبادلات تجاری دو کشور، حداقل در دوره معاصر، چشمگیر نبوده است. اکنون و با توجه به شرایط ویژه روسیه، گسترش تجارت با ایران به ظاهر درمیان گزینه‌‌‌‌‌های جدی مسکو قرار گرفته‌است. در همین زمینه گزارشی از سوی اتاق بازرگانی تهران منتشر شده‌است که با بررسی ۵ سناریوی محتمل برای پایان بحران اوکراین به این نتیجه می‌رسد که تجارت با روسیه، نه یک امکان بلکه ضرورت است.
سناریوی نخست پیروزی روسیه در جنگ اوکراین و تبدیل‌شدن این کشور به ابرقدرتی هم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان با آمریکا است که نتیجتا همکاری تجاری و ترانزیتی ایران با روسیه ضروری است. سناریوی دوم اینکه بخشی از اوکراین تصرف شود اما تحریم‌های روسیه برجا بماند که باز همکاری با روسیه تحریم‌‌‌‌‌شده روابطی ناگزیر برای هر دوطرف است. پایان جنگ با آتشبس، سناریوی سوم است که در این حالت باز همکاری با روس‌ها ضرورت دارد و باید برای کمک به روسیه در مجامع بین‌الملل تلاش کرد و به تکمیل کریدور شمال-جنوب همت گذاشت. چهارم اینکه جنگ فرسایشی شود. در این‌صورت نیز کمک به روسیه و تکمیل کریدور شمال-جنوب ضروری است و در آخر اگر روسیه شکست بخورد احتمال تجزیه و فروپاشی آن هست که در این مورد ارتباط تجاری معنایی نخواهد داشت. با توجه به این گزارش این احتمال میان ناظران هرچه بیشتر تقویت می‌شود که گسترش روابط تجاری میان مسکو و تهران، نه یکی از گزینه‌‌‌‌‌های موجود بلکه ضروری است و تنها با فروپاشی روسیه منتفی می‌شود. نشانه‌‌‌‌‌هایی از این تمایل از جانب روسیه وجود دارد، از جمله اینکه ولادیمیر پوتین، رئیس‌‌‌‌‌جمهور روسیه نخستین سفر خارجی خود پس از وقوع بحران اوکراین را به تهران انجام داد. تمایل به گسترش روابط با روسیه در ادبیات مقام‌‌‌‌‌های رسمی ایران نیز به‌وضوح قابل‌مشاهده است. در آخرین نمونه می‌توان به سفر اخیر هیات ایرانی به ریاست جواد اوجی وزیر نفت به روسیه اشاره کرد که سطح روابط دو کشور را بی‌سابقه توصیف کرد. همچنین آخرین آمار عملکرد تجاری دو کشور حاکی از افزایش ۵۰درصدی حجم مبادلات دو کشور در ۶ماهه ۲۰۲۲ به نسبت مدت مشابه سال‌گذشته است.
سایه همسایه شمالی
گسترش روابط اقتصادی با کشورهایی نظیر روسیه و چین که از آن به‌عنوان سیاست نگاه به‌شرق یاد می‌شود در سال‌های گذشته در ایران بسیار موردبحث قرار گرفته‌است. در مورد روسیه، توسعه این روابط پس از وقوع بحران اوکراین جدی‌‌‌‌‌تر پیگیری شد و اشتیاق طرف روس نیز برای گسترش روابط تجاری با ایران بیشتر شد. در آخرین تحولات تجاری میان دو کشور هیاتی ایرانی به ریاست جواد اوجی، وزیر نفت، در کمیسیون مشترک ایران و روسیه به مسکو رفت. در این سفر که بیش از ۵۰ نفر از کارشناسان و مدیران ایرانی و بیش از ۱۵۰ نفر از بخش‌های دولتی و خصوصی روسیه حضور داشتند، ۴تفاهم‌نامه با طرف روسی به امضا رسید. به گفته او بیش از ۴میلیارد دلار قرارداد با شرکت‌های بزرگ روسی برای توسعه میدان‌‌‌‌‌های نفت و گاز ایران نیز اجرایی شده‌است.
از دستاوردهای دیگر شانزدهمین کمیسیون مشترک اقتصادی ایران-روسیه برقراری همکاری‌های بانکی و پذیرش متقابل نظام استاندارد دو کشور برای تبادل محصولات کشاورزی است. جواد اوجی، همچنین از انجام مذاکره برای همکاری در زمینه‌‌‌‌‌های بهداشت و سلامت، امضای تفاهم‌نامه‌‌‌‌‌های اخذ وام برای برقی‌سازی پروژه خط ریلی اینچه‌برون-گرمسار و اجرای پروژه‌‌‌‌‌های ای‌‌‌‌‌پی‌‌‌‌‌سی خطوط لوله انتقال فرآورده با طرف روسی سخن گفت. الکساندر نواک، معاون نخست‌‌‌‌‌وزیر روسیه نیز درباره گسترش تجارت میان ایران و روسیه اظهارنظر کرد. دستیابی به توافق‌نامه تجارت آزاد با اورسیا موضوعی است که الکساندر نوواک در حاشیه بر‌گزاری شانزدهمین کمیسیون مشترک به آن اشاره کرد و گفت: ما برای برداشتن موانع مرزی با کشورهای ثالث، گفت‌وگو و برای برطرف کردن همه موانع کنونی در راه گسترش روابط بازرگانی دوجانبه و دستیابی به توافق‌نامه‌ای درباره ایجاد منطقه آزاد بازرگانی میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا در آینده نزدیک، توافق کرده‌‌‌‌‌ایم. به گفته نوواک گردش بازرگانی میان روسیه و ایران در هشت‌ماه گذشته سال‌جاری با ۴/ ۳۶درصد افزایش به ۳میلیارد و ۳۰۰میلیون دلار رسیده و با توجه به افزایش این رقم با سرعت بی‌سابقه، او بر این باور است که این رقم به‌زودی به چهار‌میلیارد دلار برسد.
اما تازه‌‌‌‌‌ترین گزارش گمرک روسیه افزایش حجم تجارت میان دو کشور را بیش از این ارزیابی می‌کند. این گزارش حاکی از افزایش ۹/ ۴۴درصدی ارزش تجارت دو کشور در ۶ماه اول سال۲۰۲۲ در مقایسه با مدت مشابه سال‌میلادی گذشته است.
بر این اساس ارزش تجارت ایران و روسیه در این بازه به ۲میلیارد و ۸۰۰میلیون دلار رسیده است. طبق این آمار، تجارت میان ایران و روسیه در بازه یک‌‌‌‌‌ساله سال۲۰۲۱ نسبت به سال۲۰۲۰ نیز به میزان ۴/ ۸۱درصد افزایش یافت و از ۲میلیارد و ۲۰۰میلیون دلار به ۴میلیارد دلار رسیده است.
همچنین طبق آخرین آمار گمرک ایران حجم تجارت دو کشور در سال۱۴۰۰ بالغ بر ۶۳/ ۴میلیارد دلار بوده که از این میزان ۰۵/ ۴میلیارد دلار صادرات روسیه به ایران و ۵۸۳میلیون دلار صادرات ایران به روسیه بوده‌است که نشان می‌دهد گذشته از روند افزایشی ارزش کلی مبادلات ایران و روسیه، در این سال‌ها تراز تجاری به نفع روسیه پیش رفته‌است، اما برخی مقام‌‌‌‌‌های رسمی و شماری از فعالان اقتصادی شرایط جدید ژئوپلیتیک و تحریم‌های وضع‌شده علیه روسیه را فرصتی برای ورود به بازار ۱۰۰میلیارد دلاری واردات روسیه ارزیابی می‌کنند. از جمله علیرضا پیمان‌پاک رئیس سازمان توسعه‌تجارت از ایجاد ظرفیتی ۱۰۰میلیارد دلاری برای کالاهای ایرانی در شرایط جدید روسیه خبر داده و گفته است: طبق برآوردها عددی بین ۸۰ تا ۱۰۰میلیارد دلار از واردات روسیه از کشورهای غیردوست تامین می‌‌‌‌‌شده و به این ترتیب امروز ظرفیت بسیار بزرگی برای کالاهای ایرانی وجود دارد و در صورتی‌که ما بتوانیم با یک اقدام راهبردی شرایط را به نفع خودمان تغییر دهیم قطعا می‌توان از بخش زیادی از ظرفیت این بازار استفاده کرد. امکان تحول در تجارت دو کشور و جنبه‌‌‌‌‌های گوناگون آن در گزارشی که اتاق فکر ژئوپلیتیک اتاق تهران منتشر کرده، بررسی شده‌است.
گره‌خوردن ناگزیر منافع
گزارش اتاق تهران که در عنوان آن ضرورت توسعه‌تجارت با روسیه به چشم می‌خورد با ذکر خبر سفر ولادیمیر پوتین به ایران آغاز می‌شود. این سفر، نخستین سفر خارجی رئیس‌‌‌‌‌جمهور روسیه پس از وقوع بحران اوکراین بود که در ادبیات دیپلماتیک پیامی مشخص تلقی می‌شود. در این سفر پوتین پروتکل تجارت آزاد بین ایران و اوراسیا را تصویب کرد و گام دیگری در جهت ایجاد منطقه آزاد تجاری میان ایران و روسیه برداشت. در همین مدت سخنان دیگری نیز درباره تجارت میان دو کشور به‌میان آمد، از جمله مذاکره برای دورزدن تحریم‌ها از طریق کریدور حمل‌ونقل زمینی و دریایی شمال-جنوب که روسیه را به خلیج‌فارس متصل و کالاهای روسی را به هند منتقل می‌کند. نگاه کلی روسیه به ایران به تحلیل این گزارش همچنان عمدتا ژئواستراتژیک است؛ یعنی چگونه ایران می‌تواند اهرمی برای رقابت روسیه در بعد نظامی باشد و تجارت با آن کشور نیز باید از همین منظر بررسی شود. علاوه‌بر این باید به این نکته توجه کرد که جنگ اوکراین نقطه پایانی بر فرض روسیه به‌عنوان بخشی از غرب بود. بر این اساس برای پایان جنگ اوکراین ۵سناریو وجود دارد که همه به تجارت با ایران گره‌خورده است.
سناریوی نخست؛ روسیه پیروز شود. در این حالت روسیه بر پیشروی خود ادامه خواهد داد و خود را قدرت همتراز با ایالات‌متحده تصویر خواهد کرد. در این‌صورت ایران باید رابطه خود را با کرملین توسعه دهد، رابطه با الیگارش روسی را جدی بگیرد و رابطه ترانزیتی را تقویت کند.
سناریوی دوم؛ روسیه تعدادی از استان‌های اوکراین را تصرف و به روسیه منضم کند و تحریم‌های مسکو پابرجا بماند. در این‌صورت ایران هم باید رابطه خود را با کرملین ادامه دهد.
سناریوی سوم؛ جنگ با آتشبس پایان یابد. در این حالت روسیه از استان‌های اشغالی خارج و تنها کریمه را خواهد داشت، لذا همکاری با روس‌ها بازهم ضرورت دارد و باید در مجامع بین‌المللی به روس‌ها کمک و تلاش شود تا کریدور شمال - جنوب تکمیل شود.
سناریوی چهارم؛ جنگ فرسایشی شود. در این حالت نیز همکاری با روسیه به‌ویژه برای فعال‌‌‌‌‌سازی کریدور شمال - جنوب ضروری به‌نظر می‌رسد.
سناریوی پنجم؛ روسیه شکست‌خورده و عقب‌‌‌‌‌نشینی کند. در این حالت احتمال فروپاشی و تجزیه روسیه وجود دارد و طبیعتا همکاری هم در کار نیست. چنانچه مشخص است تنها در صورت شکست و فروپاشی روسیه است که توسعه‌تجارت با آن را از حالت ضرورت خارج می‌کند، با این‌وجود روسیه هیچ‌گاه دارای سیاستی منسجم در رابطه با کشورهای جنوب نبوده است و به نوشته این گزارش اکنون نیز نگاهی فرصت‌‌‌‌‌طلبانه به این روابط دارد، برخلاف چین که با ادبیات مختص ابتکار کمربند و جاده موفق شده‌است با کشورهای طرف حساب خود درگیر روابطی موفق شود.
فرصت‌ها و راهکارها
اما فرصت‌های راهبردی گسترش این روابط به این قرار ذکر شده‌است. در وهله اول یکی از بزرگ‌ترین موانع در توسعه رابطه دوجانبه ایران و روسیه عدم‌شکل‌‌‌‌‌دهی به همکاری‌های استراتژیک به‌جز نیروگاه بوشهر بوده‌است. در حال‌حاضر، توسعه و فعال‌‌‌‌‌سازی کریدور شمال - جنوب و ظرفیت ترانزیتی ایران با وجود تمایل کم جمهوری‌آذربایجان از حوزه‌های استراتژیک همکاری است. در گذشته بیشتر مبادلات ایران متمرکز بر مواد غذایی بود که در یک سال‌اخیر ترکیب صادرات ایران به روسیه از محور محصولات کشاورزی به محصولات صنعتی تغییر کرده، به‌طوری که در ماه‌های اخیر با رشد ۳۰درصدی کالاهای صنعتی به روسیه تراز صادرات صنعتی به این کشور برای اولین‌بار مثبت شد. ایران دارای مالکیت ۵۳درصدی در بندر سالیانکا و دارای بندر رسمی در آستاراخان روسیه است. هر دو کشور دارای منابع گازی در دریای خزر و حوزه‌های مشترک هستند. تجار غیرروس مانند آذری‌‌‌‌‌ها، ارامنه و تاجیک به دلیل اشتراکات قومی و زبانی با اقوام ایرانی، فرصت تجاری مهمی برای گسترش روابط محسوب می‌شوند و البته استان‌های مسلماننشین روسیه بازار بالقوه مناسبی برای کالاهای ایران به‌حساب می‌آیند و همکاری‌های چندجانبه در آسیای‌میانه و قفقاز برای دو کشور ایران و روسیه منافع قابل‌توجهی دارد. اما درباره رویکردهای راهبردی در روابط با روسیه این گزارش می‌نویسد؛ اگر رابطه ایران باعث افزایش دامنه نفوذ روسیه و توسعه اقتصادی آن شود امکان دارد ایران در معرض تحریم‌های غرب قرار بگیرد و در نتیجه بهتر است روابط با روسیه در پیرامون قرار بگیرد. در نهایت هرچند روابط ایران و روسیه به نتیجه جنگ اوکراین بستگی دارد اما توسعه روابط تجاری با روسیه ناگزیر به‌نظر می‌رسد. این روابط باید با درنظرگرفتن ملاحظاتی پیش برود، از جمله اینکه ایجاد درهم‌‌‌‌‌تنیدگی اقتصادی و افزایش حجم تجارت دوجانبه به میزانی باشد که همکاری اقتصادی با ایران برای روسیه قابل چشم‌پوشی نباشد، تمرکز بر حل نیاز روسیه برای دسترسی به آب‌های گرم، با تکمیل محورهای بر زمین مانده کریدور شمال-جنوب صورت گیرد، به مدل‌های همکاری سه‌جانبه مشترک بین تهران، مسکو و دهلی برای تکمیل، توسعه و فعال‌‌‌‌‌سازی چابهار شکل‌دهی شود، به روسیه اجازه داده نشود از کارت ایران در صحنه بین‌المللی استفاده کند، توسعه روابط صرفا مبتنی بر تامین نیازهای اقتصادی روسیه بدون تبلیغ و رسانه‌ای‌کردن آن انجام گیرد و از شمول تحریم‌های ثانویه غرب به ایران به اتهام همکاری نظامی در رابطه با اوکراین جلوگیری شود، تمرکز بر صادرات کالایی با توجه به بازار ۱۵۰میلیون نفری روسیه و توسعه همکاری با تجار آذری، ارمنی و تاجیک و استان‌های مسلماننشین روسیه قرار گیرد و دست آخر تمرکز بر فعال‌‌‌‌‌سازی شرکت‌های بزرگ صادراتی و تشکیل کنسرسیوم‌‌‌‌‌های صادراتی از شرکت‌های کوچک ویژه بازار روسیه معطوف شود.
در زمینه اقدامات راهبردی این گزارش مواردی را برمی‌‌‌‌‌شمرد که از میان آنها می‌توان به تشکیل هلدینگ ویژه صادرات مواد غذایی به روسیه با مشارکت شرکت‌های کوچک و متوسط ایرانی، تشکیل کنسرسیوم خدمات فنی- مهندسی ایرانی برای فعالیت در پروژه‌‌‌‌‌های راهبردی روسیه، تشکیل کنسرسیوم استخراج و انتقال منابع گازی دریای خزر با همکاری روسیه، هند و سایر طرف‌‌‌‌‌ها، در صورت در اختیار داشتن منابع مالی کافی در دولت، خرید بنادر دیگر روسیه در ماخاچ‌قلعه یا ولگاگراد علاوه‌بر بندر سالیانکا توصیه می‌شود. همچنین می توان به خرید زمین و کشت فراسرزمینی در استان‌های دارای پتانسیل کشاورزی به‌ویژه در استان‌های مسلماننشین، ایجاد مراکز عرضه مستقیم در استان‌های مسلماننشین در حوزه غذا، پوشاک، کیف و کفش و محصولات مصرفی اشاره کرد.