زنجیره تامین مجموعه ای از فعالیت‌ها میباشد که به منظور ارایه محصولات و یا خدمات به مشتری نهایی صورت می پذیرد. بر این اساس، کلیه فعالیت‌های مرتبط با جریان مواد و کالا و تبدیل آنها از مرحله تهیه مواد اولیه تا تحویل کالای آماده به مصرف کننده نهایی و جریان‌های مالی و اطلاعاتی مربوطه، در این حوزه قرار می‌گیرد. بدین ترتیب، تامین‌کنندگان مواد و قطعات، سازندگان، توزیع کنندگان، عمده فروشان، خرده فروشان و حتی مصرف کنندگان نهایی نیز از عناصر هر زنجیره تامینی میباشند.
ساختار زنجیره تامین با استفاده از مفهوم یک شبکه سراسری جهت تحویل محصول و خدمات از مواد اولیه تا مصرف کنندگان نهایی از طریق یک جریان مهندسی شده اطلاعات (Information flow)، توزيع فيزیکی(Physical flow) و مالی(Financial flow) شکل گرفته است. جریان اطلاعات و پول برخلاف جریان فیزیکی بوده و از انتهای زنجیره به سمت ابتدای زنجیره جریان دارند.
• شبکه زنجیره تامین (Supply Chain Network)
یک زنجیره تامین، شبکه ای از خرده فروش ها، توزیع کنندگان، شرکتهای حمل و نقل، تأسیسات انبارداری و تامین کننده هایی است که در تولید، تحویل، و فروش محصول یا خدمات به مشتری مشارکت می کنند. همچنین این شبکه شامل برگشت محصول از مشتری به تولید کننده نیز می باشد.
در گذشته، برای مدیریت و هماهنگی جریان مواد بین بخش های مختلف یک شرکت که مانند حلقه های یک زنجیر با یکدیگر مرتبط هستند، مفهومی به نام مدیریت مواد (Material management) ایجاد شد. توسعه بعدی در این زمینه، ایجاد مفهوم جدیدی به نام لجستیک (Logistics) بود که در برگیرنده فعالیت های جدیدی شامل پیش بینی فروش، برنامه ریزی حمل و نقل و برنامه ریزی مسیر تحویل کالا می گردید. امروزه مفهوم مدیریت زنجیره تامین نه تنها شامل برنامه ریزی مواد و جابجایی های درون سازمانی می باشد، بلکه به حلقه اتصال کل زنجیره تامین که از تولید کننده اصلی مواد اولیه شروع شده و تا تحویل محصول نهایی به مشتری یا مصرف کننده نهایی گسترش یافته، تبدیل شده است.
حلقه های مختلف یک زنجیره تامین به شرح زیر می باشند که در ادامه به ویژگی های هر یک اشاره می شود:
1- تامین کننده (Supplier)
یکی از حلقه های زنجیره تامین، سازمان‌ها یا شرکت‌هایی هستند که مواد اولیه و احتیاجات تولیدکنندگان را برای تولید یک محصول (خدمت) خاص فراهم می¬کنند. لازم به توجه است که تامین‌کننده یک زنجیره، خود ممکن است در زنجیره¬ای دیگر تولیدکننده باشند. ضمن اینکه تامین¬کنندگان یک زنجیره تامین ممکن است چندلایه¬ای (غالبا دولایه¬ای) باشند؛ یعنی، تامین‌کننده و تامین‌کننده تامین‌کننده. تامین¬کنندگان نقطه شروع جریان فیزیکی و انتهای جریان مالی و اطلاعاتی میباشند.
2- تولید کننده (Producer)
شرکت های ارائه دهنده کالا یا خدمات که خریدار برای تامین کالا و خدمات با او وارد معامله می شود.
سازندگان یا تولیدکنندگان، سازمان‌هایی هستند که محصول (خدمت) را تولید می¬کنند. تولیدکنندگان ممکن است سازنده محصولات نهایی یا یک محصول نیمه آماده باشند، همچنین ممکن است سازنده یک محصول نامشهود همچون آهنگ، سرگرمی-ها، نرم¬افزارها و یا طراحی¬ها نیز باشند. علاوه بر این، تولیدکنندگان میتوانند خدماتی همچون خدمات آموزش و نظافتی ارائه کنند.
رفتار ما و میزان اطلاعاتی که به تامین کنندگان خود می دهیم، می تواند به شکل قابل ملاحظه ای بر عملکرد آنها تاثیر گذار باشد. به عنوان مثال اگر تامین کننده ای بداند که ما با رقبای او وارد معامله شده ایم و سفارش های ما فقط به صورت کوتاه مدت می باشد، او از آینده کاری خود با ما مطمئن نخواهد بود. در صورتی که اگر یک قرارداد بلندمدت با تامین کننده داشته باشیم، او می داند که دارای یک اینده کاری با مشتری خود می باشد و تلاش خواهد کرد تا ارتباط کاری مناسبی با مشتری ایجاد نماید احتمالا چنین تامین کننده ای در زمان وقوع مشکل به کمک مشتری خواهد رفت. برای برقراری یک تامین منظم و به موقع مواد اولیه، استفاده از مفهوم ارتباط کاری خوب حیاتی است.
3- تاسیسات نگهداری(Storage Facilities)
از تاسیسات نگهداری برای انبارش کالا و مواد تا زمانی که به آنها نیاز شود، استفاده می گردد. انبارهای شرکت های تولیدی شامل مواد اولیه، قطعات نیمه ساخته، محصول نهایی و قطعات فنی هستند که معمولا انبار محصول از انبار مواد و قطعات اولیه جدا می باشد. انبارهای زنجیره های تامین معمولا در سراسر شبکه توزیع گسترده بوده و از تامین کننده تا خرده فروش در سطوح مختلف از آنها استفاده میشود. هر چه در زنجیره به جلو حرکت کنیم حجم تاسیسات نگهداری کوچک شده و هزینه نگهداری و ارزش کالا افزایش می یابد. در شرایطی که تعداد یا حجم محصولات در هر کدام از حلقه های زنجیره به مقداری نباشد که توجیه اقتصادی برای ایجاد تاسیسات نگهداری داشته باشد، از شرکت های ارائه دهنده خدمات انبارداری استفاده می شود.
4- توزیع کننده /عمده فروش (Distributor)
سازمانی است که محصولی برای خودش تولید نمی کند، اما محصولات را خریداری کرده و می فروشد. چنین سازمانی در بیشتر مواقع، موجودی محصول در انبارهای خود نگهداری می کند. یک توزیع کننده معمولا به عنوان یک واسطه شناخته می شود که محصولات را در مقادیر بزرگ از تولید کنندگان خریداری کرده و در مقادیر کوچکتر به مشتریان می فروشد. این سازمان می تواند از تولید کنندگان داخلی خرید کرده و یا از خارج از کشور وارد نماید. در شرایطی که تعداد یا حجم محصولات یک تولید کننده به مقداری نباشد که توجیه اقتصادی برای ایجاد یک شبکه توزیع داشته باشد، از شرکت های توزیع کننده برای پخش محصولات خود استفاده می کند.
5- تاسیسات حمل و نقل (Transportation)
سازمان یا سازمان هایی است که وظیفه جابجایی کالا از یک حلقه به حلقه ی بعدی را ایفا میکنند. از جمله وظایف اصلی سازمان های حمل کننده برنامه ریزی، زمان بندی و کنترل فعالیت های مرتبط با روش حمل، جریان اطلاعاتی و مالی خواهد بود.
با توجه به حجم، ارزش و نوع محصولات جابجا شده ممکن سازمان از واحدهای داخلی یا یک یا چند سازمان حمل و نقلی استفاده کند. به طور کلی در فرآیندهای حمل و نقلی صورت گرفته در طول زنجیره تامین بعضی از مسائلی که باید مدنظر قرار گیرند عبارت است از :
• روش های حمل : (Transportation Modes) روش های مورد استفاده جهت جابجایی کالا از یک مکان به مکان دیگر بستگی به حجم، وزن، فاصله، ارزش کالایی که قرار است جابجا شود، و دسترسی به انواع روش های حمل ونقل خواهد داشت.
• هزینه های حمل (Transportation Costs) : صرف نظر از روش حمل، چهار نوع هزینه در هر حمل و نقل رخ می دهد. درک کامل این هزینه ها این امکان را برای حمل کننده ایجاد می کند تا اقتصادی ترین روش حمل را انتخاب نماید. هزینه های حمل و نقل شامل چهار نوع هزینه عملیاتی، هزینه بارگیری و تخلیه، هزینه جابجایی در ترمینال و هزینه جمع آوری مدارک می باشد.
• نوع حمل کننده (Carrier Type) : تصمیم گیری برای اینکه کار حمل توسط خود تولیدکننده انجام شود و یا آن را به شرکت دیگری واگذار نماید، یک مسئله مهم است. سه انتخاب اصلی در این زمینه وجود دارد: ناوگان حمل اختصاصی، حمل قرارداری، ناوگان حمل عمومی.
6- خرده فروش (Retailer)
یکی از حلقه های اصلی زنجیره تامین، سازمان خرده فروشی است که محصولات را از تولیدکننده یا توزیع کننده خریداری کرده و به مصرف کننده می فروشد تنوع این فروشگاه ها از مغازه های کوچک در کوچه های فرعی تا فروشگاه های بزرگ زنجیره ای می باشد. آنها به صورت فله یا حداقل به صورت جعبه ای خرید می کنند و در مقادیر کوچک یا دانه ای می فروشد. از نظر مدیریت کنترل مواد، این مغازه ها معمولا موجودی انبار ندارند و مقدار موجودی خود را با شمارش های دوره ای تعیین می کنند. برای سفارش گذاری، کالای موجود در قفسه ها شمرده شده و به مقداری که قفسه ها پر شونده سفارش داده می شود.
سازمان های خرده فروشی به علت ارتباط با مشتری نهایی و فروش کالا و خدمات به مشتری حلقه اصلی جریان های مالی و اطلاعاتی بوده که که وظیفه جمع آوری اطلاعات از مشتری را عهده دار میباشد.
7- مشتری (Customer)
به طور کلی، مشتری به شخص یا سازمانی گفته می شود که محصول، خدمات، یا اطلاعاتی را دریافت می کند. مثلا مشتری انبار مواد اولیه، شرکت تولید کننده محصول نهایی یا نیمه آماده میباشد. در این مقاله، منظور از مشتری، مشتری خارجی (External Customer) می باشد. به عبارت دیگر، مشتری به شخصی یا سازمانی گفته می شود که محصول، خدمات، یا اطلاعاتی را دریافت می کند، اما او بخشی از سازمان تولید کننده محصول نیست. این نوع از مشتری لزوما مصرف کننده نهایی نبوده و می تواند تولیدکننده با توزیع کننده دیگری باشد.
8- ارائه دهندگان خدمات (Service Provider)
منظور از سازمان های ارائه دهنده خدمات در شبکه های زنجیره تامین ، ارائه دهندگان خدمات تخصصی در حوزه لجستیک و زنجیره تامین می باشند. ارائه‌دهندگان خدمات لجستیک، شرکت‌هایی هستند که خدمات لجستیکی برون‌سپاری شده را در قالب قراردادهایی مشخص (معمولا بلندمدت) برای شرکت‌ها انجام می‌دهند. شرکتهای لجستیکی معمولا قسمتی یا گاهی وقت‌ها کل کارکردهای مدیریت زنجیره تامین شرکتهای طرف قرارداد خود را برعهده می‌گیرند.
خدمات حمل کننده، خدمات توزیع ، خدمات نگهداری کالا، خدمات مالی و اطلاعاتی جزئی از خدمات سازمان ارائه دهنده خدمت محسوب میشود، که ممکن است توسط خود اعضای زنجیره تامین یا بصورت یکپارچه توسط یک سازمان و یا بصورت جداگانه توسط سازمان های مختلف انجام گیرد. با توجه به نحوه اجرای خدمات در زنجیره تامین، شرکت های ارائه دهنده خدمات به نسل های مختلف تقسیم بندی میگردند : شرکت های طرف اول لجستیک (1pl) ، شرکت های طرف دوم لجستیک (2pl)، شرکت های طرف سوم لجستیک (3pl)و ...
9- لجستیک معکوس (Reverse Logistics)
منظور از لجستیک معکوس کلیه فرآیندها و سازمان هایی که فعالیت های لجستیکی زنجیره تامین را در جهت معکوس برنامه ریزی و اجرا میکنند. در این فرایند محصول از طرف مشتری به خرده فروش، توزیع کننده، تولید کننده یا تامین کننده برگشت داده می شود.. این فرآیند می تواند تحت عناوین مختلف صورت پذیرد که در زیر به آن اشاره شده است:
• برگشت از مشتری (Customer Returns)
• فراخوان محصول (Product Recalls)
• تعمیرات (Repair and Overhaul)
• تولید مجدد (Remanufacturing)
• بازیافت (Recycling)
• مدیریت ضایعات (Waste Management)
• ضایعات خطرناک (Hazardous Waste)
لازم به ذکر است در لجستیک معکوس کلیه جریان فیزیکی، اطلاعاتی و مالی در جهت معکوس لجسیتک سنتی خواهد بود.