مواد و ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮای ﺳﻼﻣﺘﯽ اﻓﺮاد ، اﻣﻮال ﯾﺎ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ ﺧﻄﺮ اﯾﺠﺎد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ را ﮐﺎﻻی ﺧﻄﺮﻧﺎک ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ .
از قبیل نکات مهم درانواع حمل و نقل ریلی و جاده ای و دریایی و هوایی حمل کالاهای خطرناک است. چرا که کمترین بی توجهی به آن عواقب بسیار خطرناک زیست محیطی و انسانی و مادی به دنبال دارد.
به همین منظور بکارگیری کامل قوانین و مقررات داخلی و بین المللی در هنگام بسته بندی، بارگیری وتخلیه و حمل این مواد و همچنین کنترل و نظارت مستمر در مسیر راه های ریلی و جاده ای ضروری می باشد تا اطمینان حاصل گردد که ایمنی راه ها، محیط اطراف راه ها و محتوی بسته ها، ایمنی انسان ها و حفظ سلامت آنها و همچنین حفظ محیط زیست حاصل می گردد.
کنترل حمل و نقل کالاهای خطرناک درمناطق بندری تخلیه و بارگیری و انبارداری آن به این دلیل مهم است که می بایست از ایمنی واسنفاده از تجهیزات و وسایل حفاظت شخصی اشخاص شاغل در ان مناطق یا افراد ساکن و نیز سالم بودن تاسیسات و محیط زیست بندری اطمینان حاصل شود.
مواد پرتوزا نیز جزء مواد خطرناکی هستند که البته کاربرد بسیار مفید و گاهی منحصربفردی هم دارند که عدم رعایت نکات ایمنی می تواند خطرات جدی همچون ضایعات پوستی، ضایعات مراکز خونساز سرطانها، … را برای کارکنان ، مردم محیط و حتی نسل های اینده به همراه داشته باشد عناصر رادیواکتیو بسته بندی شده نباید به منطقه بندری اورده شود مگر اینکه ورود انها مطابق با مقررات بین المللی اژانس انرژی اتمی برای حمل و نقل ایمنی مواد رادیو اکتیو یا مقررات مشابه ملی باشد.
برخی از کالاهای خطرناک، به اندازه ای خطرناک هستند که حمل آن ها توسط هواپیما امکان پذیر نمی باشد. حمل برخی از کالاها فقط توسط هواپیمای باری و حمل برخی دیگر از کالاهای خطرناک توسط هر دو هواپیمای باری و مسافری امکان پذیر است. بسته بندی درست در حمل هوایی کالاهای خطرناک دارای اهمیت بسیار زیادی است.
برای بسته بندی تمامی کالاهای خطرناک قابل پذیرش و حمل توسط هواپیما، یاتا مقرراتی تعیین نموده که طبق دستورالعمل آن دامنه گسترده ای از انتخاب ها برای بسته بندی های انفرادی وجود دارد.
در هر صورت حمل هوایی شاخصه هایی منحصر به فرد دارد (تغییرات فشار، دما و لرزش) که در حمل و نقل به صورت زمینی مشهود نمی باشند و این امکان وجود دارد که بر روی بسته بندی کالا در زمان حمل هوایی تاثیرگذار باشند، بنابراین در زمان حمل این قبیل کالاها توسط هواپیما جوانب احتیاط بیشتری رعایت می شود تا خطراتی که متوجه هواپیما، سرنشینان و خدمه می باشد برطرف شده و یا به حداقل کاهش یابد.
گاهی از مسئولیت های ارسال کننده کالا بسیار حائز اهمیت می باشد. فرستنده باید اقدامات لازم را جهت آموزش و تعلیم به کارکنان خود انجام دهد، به گونه ای که آن ها بتوانند در ارتباط با کالاهای خطرناک وظایف مربوط به خود را با صحت کامل انجام دهند. در شناسایی کالاهایی خطرناک مهارت کسب کنند.
از این که بسته بندی کالای خطرناک دارای کلیه شرایط لازم برای حمل و نقل هوایی است اطمینان داشته باشند. فرستنده و سایر عوامل دست اندر کار، باید شرایط بسته بندی تمامی محصولات را از لحاظ وجود خطرات پنهان واحتمالی چک کنند.
در زمان پذیرش محموله برای حمل و نقل هوایی، مسئولیت بر دوش پرسنل پذیرش محموله شرکت هواپیمایی می باشد که تا حد ممکن از اینکه محموله دارای کالای خطرناک نیست مطمئن گردد، مگر در صورتی که فرستنده آن را طبق مقررات حمل و نقل کالاهای خطرناک آماده کرده و تحویل داده باشد. جهت پذیرش کالاهای خطرناک حتما بایستی استفاده از چک لیست مد نظر قرار گیرد به هر حال اجازه برای حمل هوایی کالای خطرناک بر اساس مقررات یاتا دارای محدودیت هایی می باشد و باید با ان پایبند بود.
اطلاع رسانی و توصیه های لازم در خصوص شرایط و ملزومات بسته بندی با توجه به طبقه بندی محموله و محصولات و معرفی اسناد و اطلاعات ایمنی و ام اس دی اس مواد که حاوی روشهای مخصوص درزمینه تمیزکردن این مواد درصورت نشت یا وقوع حادثه می باشد و مستند سازی کامل مبنی بر روش حمل و نقل و مقررات مربوط
ارائه تابلوهای حاوی علایم هشدار دهنده که مختص قوانین کشور ذیربط یا بین الملل می باشد.
تعیین و شناسائی کلیه کالاهای خطرناک کار آسانی نیست. به همین دلیل باید همیشه آگاهانه و بسیار با دقت عمل نمود. به عبارتی در فرآیند تشخیص باید آن قدر دقیق عمل نمود که به غیر از کالاهایی که مجاز هستند هیچ کالای خطرناکی توسط هواپیما حمل نگردد.
در مواردی که تشخیص کالاهای خطرناک به آسانی قابل تشخیص نبوده و شناسایی آن ها با شک و تردید همراه است، بایستی با کارکنان متخصص شرکت مشورت نمود. نمونه های زیادی از مواردی که ممکن است نمایانگر حضور کالاهای خطرناک باشند، وجود دارند.
به عنوان مثال: قطعات اتومبیل، قطعات هواپیما و لوازم یدکی آن، مایعاتی که سرما ایجاد می کنند، وسایل و لوازم الکترونیکی، تجهیزاتی که شامل رسانه و فیلمبرداری می گردد، وسایل سیاحتی و گردشگری، باطری های خشک، لوازم آتش بازی، انواع پاک کننده های سطوح، غذای فریز شده، لوازم عکاسی، قوطی های اسپری، انواع مختلف رنگ و دارو، مایع فندک، لوازم غواصی، تجهیزات معدن، مواد شیمیایی، لوازم آزمایشگاهی و مواردی از این قبیل می باشد.
در این متن ذیل تنها نگاهی به کلاس های طبقه بندی شده می اندازیم. شرکتهای حمل و نقل می توانند با استناد به قوانین کالاهای طبقه بندی شده نسبت به حمل ونقل کالاهای خطرناک که شامل کلاس های ذیل می باشد اقدام کنند:
کلاس یک – مواد منفجره و فرآورده های حاوی مـواد میباشد.
کلاس دو – گازهای متراکم ، مایع شده و یا حل شده تحـت فشار میباشد.
کلاس سه – مایعات سریع الاشتعال
کلاس چهارــ مواد جامد سریع الاشتعال
کلاس پنج ــ مواد اکسید کننده و پراکسیدهای آلی
کلاس شش ــ مواد سمی و عفونی (آلوده کننده )
کلاس هفت ــ مواد رادیواکتیو
کلاس هشت ــ مواد سوزآور و خورنده
کلاس نه – سایر مواد و فرآورده های خطرناک
کالاهای خطرناکی که شرایط ذیل را دارا باشند، در صورتی که محدودیت های تعیین شده برای آنها رعایت شده باشد و نکات ایمنی در حمل آن لحاظ شود می توانند در زمره استثنائات قرار بگیرند:
زمانی که توسط پست هوایی حمل شوند.
زمانی که توسط مسافران یا خدمه پرواز حمل شوند.
زمانی که در چهارچوب اموال شرکت هواپیمایی حمل شوند.
کالاهای خطرناکی که جزء مقادیر مستثنی شده باشند.
کالای خطرناک
Dangerous goods
مقدمه :
بحث کالای خطرناک و روشهای حمل آن، یکی از مهمترین مباحث در صنعت حمل و نقل بین المللی کالا می باشد.
در ارسال بار چه به صورت زمینی و چه به صورت هوایی و دریایی، چه به عنوان صادرات بار تجاری و یا چه به شکل فریت بار، کالاهای متفاوت و مختلفی حمل و جابجا می شوند.
برخی از این کالاها، در طبقه بندی بارهایی قرار می گیرند که اصطلاحا" به آنها کالاهای خطرناک (Dangerous Goods) گفته میشود.
حمل کالای خطرناک فرآیند پیچیده ای است که شامل قوانین و مقررات خاص خود بوده که می بایست توسط شرکتهای متخصص در این زمینه به انجام برسد.
زمانی که کالای خطرناکی در جریان حمل و جابجایی است، بایستی از علائم اخطاری ویژه و کدهای خاصی در این شرایط استفاده گردد .
در جهان سالیانه اتفاقات بسیار زیادی در حمل و نقل و نگهداری کالاهای خطرناک و مواد شیمیایی رخ داده که به افراد و وسایل حمل و نقل آسیب جدی وارد گردیده است . اما اگر حمل و نقل و نگهداری کالای خطرناک به طور صحیح انجام شود، چنین وقایعی رخ نخواهد داد.
تعریف کالای خطرناک
کالای خطرناک بطور کلی به کالاهایی گفته می شود که هنگام جابجایی، نگهداری، بارگیری و تخلیه، باعث ایجاد خسارت مانند آتش سوزی و انفجار شوند.
این قبیل کالاها باعث ایجاد خطر برای محیط زیست، سلامتی افراد و خسارات مالی می گردند.
بنابراین می توان عنوان کرد که کالاهای خطرناک شامل کالاها یا موادی هستند که توانایی ایجاد خطر برای سلامت و ایمنی اموال یا محیط زیست را داشته و درلیست کالاهای خطرناک "کتاب مقررات کالاهای خطرناک یاتا"، نام آنها برده شده و یا مطابق این مقررات طبقهبندی شدهاند.
مقررات بین المللی حمل کالای خطرناک و کنوانسیون های مربوطه ( یاتا و کنوانسیون حمل و نقل جادهای کالا و محصولات خطرناک ADR) کالاهای خطرناک را بر اساس نوع خطرشان به 9 کلاس (Class) تقسیم میکند. در برخی موارد این کلاس ها به بخش های جزیی تری (Division) هم تقسیم میشوند تا خطر خاصی را در درون یک کلاس نشان دهند. در این موارد تنها به بخش اشاره میشود نه کلاس.
کلاس ها با شماره های تک رقمی نشان داده می شوند، مثلا کلاس 7. اما بخش ها را با شماره های دو رقمی نشان میدهند. رقم اول نشان دهنده کلاس و رقم دوم نشان دهنده بخش میباشد. مثلاً اکسید کننده ها در کلاس 5 بخش یک قرار می گیرند واینگونه به آنها اشاره میشود : 5.1
نکته مهم:
ترتیب شماره گذاری کلاس ها و بخش ها تنها برای تسهیل در نام گذاری است و بیانگر میزان خطر نیست. بدین معنا که کلاس 1 لزوماً از کلاس 2 و یا 3 و غیره خطرناک تر نیست .
آشنایی و طبقه بندی طبقه بندی کالاهای خطر ناک و علائم حمل آنها :
مواد و محصولات خطرناک از نظر خصوصیات و نوع خطرشان هم در مقررات ADR و همRID به 9 طبقه یا کلاس تقسیم میشوند. توضیح هر یک از کلاسهای 9 گانه مذکور به شرح زیر میباشد:
1. مواد منفجره Explosives
2. گازها Gases
3. مایعات قابل اشتعال Flammable Liquids
4. جامدات قابل اشتعال Flammable Solids
5. مواد اکسیدکننده Oxidizing Substances
6. مواد سمی و عفونی Toxic & Infectious Substances
7. مواد رادیو اکتیویته Radioactive Material
8. مواد خورنده Corrosive
9. کالاهای خطرناکی که در 8 گروه بالا قرار نمیگیرند. Miscellaneous Dangerous Goods
کلاس 1- مواد منفجره
مواد آتش زا به مواد یا ترکیبی از موادی اطلاق میشود که قادرند از طریق گرما، نور، صدا، گاز، یا دود توسط یک واکنش شیمیایی گرمازا و غیر انفجاری از خود تاثیری بر جای گذارند. مواد آتش زا حتی در مواقعی که گاز تولید کنند نیز جز مواد منفجره تلقی می شوند.
مواد منفجره به مواد جامد و مایعی اطلاق میشود که قادرند از طریق واکنش های شیمیایی با تولید گاز، دما، سرعت یا فشار به محیط اطراف آسیب وارد کنند.
کلاس 1-1 باروت
این گروه از مواد منفجره، موادی هستند که به محض تماس با شعله به صورت انبوه منفجرمیگردند.
کلاس 2-1 ترکیبات نیتراتی - نیترات سلولز و نیترات پتاسیم و ...
این گروه از مواد و ترکیبات به سرعت و سهولت میسوزند و حریق بزرگی تولید میکنند ولی قدرت انفجارشان کمتر از گروه قبلی است. در آتشسوزی این گروه برای حفاظت در مقابل بخارات حاصله، استفاده از دستگاه تنفسی لازم و ضروری است.
کلاس3-1 : ترکیبات نیتروژنی
این گروه از مواد منفجره در اثر تماس با آتش به صورت انبوه منفجر میگردند، ولی باید زمان تماس آنها با شعله آنقدر زیاد باشد تا مانند اجسام گروه یک منفجر گردند، این مواد به هنگام انفجار، مواد و قطعات پرتاب شونده از خود خارج میسازند.
کلاس 4-1 ترکیبات کلرورها
این گروه از مواد منفجره به شدت میسوزند ودود غلیظی تولید میکنند ولی خطر انفجار این مواد به مراتب کمتر از گروههای قبلی است و یا اصلاً خطر انفجاری وجود ندارد.
کلاس 5-1 سوزانندهها
این گروه از مواد منفجره در هنگام سوختن، مواد سمی تولید میکنند، در این گروه خطر انفجار کم است.
کلاس 6-1 مهمات
این گروه از مواد باید برای مدتی در مجاورت شعله قرار بگیرند تا گرم و منفجره شوند. خطر انفجار انبوه در این گروه از مواد کمتر به چشم میخورد ولی در صورت ادامه آتشسوزی انفجارات پراکندهای صورت خواهد گرفت که قدرت سرایت آن زیاد میباشد.این گروه از مواد منفجره، قطعات پرتاب شونده تولید میکنند.
کلاس 7-1 مواد آتش زا
این گروه از مواد منفجره خطراتی از قبیل قابلیت اشتعال یا مسمومیت و سوزندگی در بردارند، این مواد قبل از سوختن و انفجار باید مدتی در معرض شعله یا حرارت قرار بگیرند تا کاملاً منفجر شوند، خطر انفجار انبوه در این گروه از مواد کمتر به چشم میخورد ولی ادامه حرارت باعث گسترش سریع دامنه انفجار میگردد.
کلاس 8-1 مواد منفجره رادیولوژیکی
این گروه از مواد منفجره خطرات رادیولژیکی داشته که اگر شعله یا حرارت به آنها برسد منفجر خواهند شد و بر اثر این انفجار، مواد پرتاب شونده از خود تولید میکنند و میبایست افراد متفرقه را تا فاصله زیادی حدود 1500 متر دور کرد.
کلاس 9-1 پودر فلزات
این گروه از مواد اجسام غیر قابل انفجار هستند که در ترکیب آنها پودر فلزاتی چون منیزیم، آلومینیوم یا پودر روی دیده میشود.
قوانین مربوط به حمل مواد کلاس 1
حمل موادی که بسیار حساس بوده و ممکن است خود به خود منفجر شوند ممنوع است.
قبل از حمل کالا، طبقه بندی هر یک از اقلام و مواد منفجره به همراه نام تجاری آن باید مورد موافقت مقام ذیصلاح کشور تولید کننده قرار گیرد.
برای موارد زیر باید یک مجوز جدید اخذ شود:
- مواد منفجره جدید
- ترکیب یا مخلوطی از مواد منفجره ای که با ترکیبات و مواد منفجره قبلی تفاوت قابل ملاحظه ای داشته باشد
- طرح جدیدی از یک کالای حاوی مواد منفجره
- یک ماده منفجره با بسته بندی جدید
کلاس دوم-گازها
گازها بر اساس ویژگیهای شیمیایی یا تاثیرات فیزیولوژیکی که دارند به انواع زیر تقسیم بندی می شوند:
- قابل اشتعال
- غیر قابل اشتعال و غیر سمی
سمی یا خورنده
برخی از گازها از نظر شیمیایی یا فیزیولوژیک خنثی (بی اثر) هستند. با وجود اینکه این گازها غیر سمی هستند اما مقدار زیاد آنها می تواند باعث خفگی شود.
بسیاری از گازهای این کلاس در تراکم پایین تاثیر مخرب دارند و ممکن است در مجاورت آتش به گازهای بسیار سمی تبدیل شوند
گازهای این کلاس قابل اشتعال، سوزاننده، مسموم کننده یا انفجاری میباشند.
انواع گازها در حمل و نقل
گازها از نقطه نظر حمل و نقل به چهار گروه تقسیم میشوند که عبارتنداز:
- گازهای فشرده: گازهایی که در محفظه های بسته بندی جهت حمل ونقل تحت فشار، در دمای 50- درجه سانتیگراد کاملا حالت گازی دارند. گازهایی که دمای بحرانی (Critical Temperature) آنها کمتر یا مساوی 50- درجه سانتیگراد است در این گروه قرار دارند.
- گازهای مایع: گازهایی که در محفظه های بسته بندی جهت حمل ونقل در دمای بالای 50- درجه به حالت نیمه مایع هستند.
- گازهای مایع یخچالی: گازهایی که در محفظه های بسته بندی جهت حمل و نقل به بعلت فشار پایین به حالت نیمه مایع در می آیند.
- گازهای محلول: گازهایی که در محفظه های بسته بندی جهت حمل و نقل در یک مایع محلول حل میشوند.
شناسایی گازها برحسب خطری که ایجاد می کنند
صفافی و تفکیک گازها مطابق با خطری که در حمل و نقل و صفافی تولید مینمایند، تقسیم شدهاند، این گازها جزء کالاهای خطرناک محسوب میشوند و چنانچه در نگهداری آنها در انبار رعایت اصول ایمنی به عمل نیاید امکان انفجار و ایجاد خطر و انتشار گازهای محرک بیهوشی، سمی و قابل اشتعال را دارند و برخی از آنها در یک زمان میتوانند دارای تمام خصوصیات قابل اشتعال، سمی، سوزانندگی و اکسیدکنندگی باشند.
کلاس 3- مایعات قابل اشتعال
مایعات قابل اشتعال، عبارتند از مایعات یا مخلوطی از آنها یا مایعات حاوی مواد جامد محلول یا معلق (از قبیل رنگ، روغن جلا، لاک، و غیره، غیر از موادی که به دلیل ویژگیهای خطرناکشان، در سایر کلاس ها طبقه بندی شده اند) که در نقطه اشتعال از خود بخار قابل اشتعال متصاعد میکنند.
کلاس 4-جامدات خطرناک
1-4 جامدات قابل اشتعال
جامدات قابل اشتعال، موادی که در مجاورت با آن از خود گاز قابل اشتعال تولید میکنند. موادی موجود در این کلاس تحت شرایط حمل و نقل به راحتی قابل اشتعال بوده و میتواند باعث ایجاد آتش سوزی شوند(غیر از موادی که به عنوان مواد منفجره طبقه بندی شده اند).
عمدتا موارد زیر را شامل میشود:
ـ مواد پودری، دانهای و چسبنده
ـ مواد جامدی که ممکن است از طریق اصطحکاک باعث آتش سوزی شوند باید در گروه 1-4 طبقه بندی شوند
2-4- جامدات خودبخود قابل اشتعال
کلاس 2-4 شامل مواد زیر میشود:
- مواد حاوی محلولهایی (مایع و جامد) که حتی در مقادیر کم نیز در مجاورت هوا در عرض 5 دقیقه مشتعل می شوند. این مواد بسیار مستعد اشتعال خودبه خودی هستند.
- موادی که در تماس با هوا بدون منبع انرژی خود به خود گرم میشوند. این مواد تنها در کمیتهای بالا(کیلو گرم) و بعد از مدت زمانی طولانی(چند ساعت یا روز) مشتعل می شوند.
3-4- عناصری که موقع خیس شدن خطرناک و تولید گازهای سمی و قابل اشتعال مینمایند
عناصر موجود در این گروه، هم جامد و هم مایع هستند و دارای خاصیت مشترک، که موقع خیس شدن از خود گازهای قابل اشتعال پراکنده مینمایند و بعضی دیگر از این عناصر در تماس با آب، رطوبت و یا اسیدها از خود تولید گازهای سمی مینمایند.
کلاس 5- مواد اکسید کننده و پروکسایدهای آلی
بستهبندی این نوع کالاها به علت سریعالاشتعال بودن عوامل اکسید کننده آنها باید محتویات درونی آن را علیه تمام منابع احتراق خارجی حفاظت نماید.
1-5- مواد اکسید کننده
مواد اکسید کننده موادی هستند که خودشان لزوما قابل اشتعال نیستند اما میتوانند با تولید اکسیژن باعث اشتعال سایر مواد شوند.
2-5- پراکسیدهای آلی
این مواد از مشتقات پروکسید هیدروژن هستند که در هیدوژنهای موجود در ساختار آنها با رادیکالهای آلی جایگزین شده اند. این مواد ناپایدار بوده و ممکن است در مجاورت گرما تجزیه شوند. این مواد میتوانند در اثر تجزیه منفجر شوند و با شدت زیاد محترق شوند.
کلاس 6- مواد سمی و مواد عفونی
1-6- مواد سمی
مواد سمی موادی هستند که در صورت بلعیدن، استنشاق، یا تماس با پوست بدن میتوانند باعث مرگ انسان شوند. کلیه مواد سمی در مجاورت آتش یا گرمای بالا از خود گازهای سمی متصاعد میکنند.
2-6- مواد عفونی
مواد عفونی، مواد حاوی عوامل بیماریزا از قبیل میکروب، ویروس، باکتری و غیره هستند که میتوانند در انسان و حیوان تولید بیماری کنند.
کلاس 7- مواد رادیواکتیویته
مواد رادیواکتیویته به موادی گفته میشود که از خود اشعههای، الفا - بتا و گاما تولید مینمایند و به علت فوقالعاده خطرناک بودن این اجسام، قوانین و مقررات خاص جهت حمل و نقل و انبارداری آنها با برچسبهای مخصوص موجود میباشد.
کلاس 8- مواد خورنده
مواد خورنده موادی هستند که در صورت تماس با بافتهای زنده، از طریق فعل و انفعالات شیمیایی، به آنها آسیب میرسانند یا در اثر نشت و تماس با سایر مواد باعث وارد آمدن صدمه به فلزات، سایر کالاها و حتی وسایل حمل و نقل می شوند.
این مواد علاوه بر این که در صورت تماس با پوست موجود آسیب آن می شوند سمی و مضر نیز هستند. هنچنین بلعیدن یا استنشاق بخار این گونه مواد باعث ایجاد مسمومیت خواهد شد. برخی از این مواد قادرند از طریق پوست به داخل بدن نفوذ کنند.
کلیه مواد مربوط به این کلاس می توانند به فلزات و منسوجات صدمه بزنند. برخی از مواد این گروه نیز در مجاورت آب یا سایر مواد آلی مانند چوب، کاغذ، فیبر تولید گرما میکنند.
کلاس 9- کالاهای خطرناک
هر عنصر یا مایعی که به تدریج کشف شده و ممکن است خطرناک باشد در کلاس 9 طبقه بندی میشوند.
مواد مربوط به این کلاس پس از انجام آزمایشات لازم، و شناسایی ماهیت دقیق آنها در یکی از گروه های هشت گانه کالاهای خطرناک طبقه بندی میشوند.
علا ئم بصورت اختصار